Un país de suicidas

"É unha doenza que se pode atallar cun bo sistema de asistencia e prevención. Galicia lidera a taxa de pacientes diagnosticados, case o dobre da media estatal, pero carece de profesionais na sanidade pública para atender os casos que se veñen disparando nos últimos anos.

A depresión é unha enfermidade que chega acompañada dun profundo sentimento de tristeza, dun desasosego intenso e unha preocupación constante que incluso pode ter manifestacións somáticas. Está catalogada pola Organización Mundial da Saúde (OMS) como unha das principais causas de discapacidade no mundo.

 Dentro do territorio estatal, Galicia leva anos á cabeza da lista de pacientes, vivindo ademais un aumento da taxa: mentres que en España afecta a preto dun 7% de cada 100.000 habitantes, aquí achégase ao 13%, segundo o Instituto Nacional de Estatística. Trátase dunha doenza multifactorial, que nos casos máis graves remata en suicidio. Os profesionais da saúde mental advirten que cun bo sistema de prevención e asistencia se podería atallar; en cambio, Galicia está lonxe de acadar os recursos que fan falta.

Cando se fala de estatísticas, a depresión ten faciana de muller. Son máis do dobre do total de persoas afectadas. Por riba dos 80 anos, a cifra dispárase. Pero cando se baixa aos casos concretos, a enfermidade atravesa xeración e xéneros. No caso de Sabela –nome ficticio para protexer a súa identidade– ten 46 anos e unha verborrea vivaz. Pasou por dous procesos depresivos diferentes. 

O primeiro, hai 20 anos, xurdiu no que se supoñía un dos momentos máis felices da súa vida: a chegada do seu único fillo. «Deime conta de que estaba a pasarme algo porque pasei de ser unha persoa que sempre estaba a rir a sentirme moi triste, non paraba de chorar, e para a miña contorna só tiña un laio constante: se estaban comigo, porque estaban; se non estaban, tamén era malo», recorda. Acudiu ao médico, quen lle diagnosticou unha depresión posparto. A OMS calcula que unha de cada dez mulleres que dan a luz pasa por este estado; pola contra, as unidades médicas non realizan un traballo preventivo ou informativo, como recomendan os profesionais sanitarios.

Para Sabela o estigma da depresión duplicouse: «Imaxina o impacto, que che digan iso hai vinte anos e por ter un neno, que ademais xa tiña dous anos. Eu pedinlle unha segunda opinión ao médico». Foi derivada ao especialista, onde recibiu un tratamento farmacolóxico e tamén apoio terapéutico. «Pero moi precario e moi lento», recorda. Cre que as citas espalladas e o pouco tempo de consulta puideron prolongar a duración da doenza. Sabela asegura que os mesmos médicos se escusan pola mala atención e sempre se exceden nos minutos establecidos por paciente.

O Movemento Galego de Saúde Mental (MGSM) naceu en 2014 como un resorte contra as eivas que existen neste tipo de asistencia sanitaria. Rosa Cerqueiro, portavoz da asociación e psicóloga clínica, relata que a crise económica e a aplicación dos recortes deixou «paralizada» á sociedade e, «dalgunha maneira, tamén aos profesionais». Nese período asumiron que non era posible mellorar o Estado de Benestar, pero cando ademais se comezou a reverter co que consideraban casos graves de falta asistencial, formaron este  grupo interdisciplinar.

As primeiras reivindicacións apuntaron contra os peches estivais de camas en unidades psiquiátricas, que nalgúns casos supoñían anular a existencia deste servizo. «Chegamos a puntos que nunca antes pasaran: había altas precoces nos hospitais, listas de espera… tiñamos a sensación de que as cousas ían mal e que non podiamos quedar calados. Había que paralo», recorda Cerqueiro.

O MGSM pediu á Consellería de Sanidade que levara a cabo un reconto das dotacións e recursos existentes e que iniciase as accións necesarias que garantisen unha boa asistencia. O anterior Plan Galego de Saúde Mental expirara en 2011 e en 2017 anunciouse a composición dun grupo de traballo que confeccionaría o novo, pero a asociación denuncia que aínda non existe. 

Neste tempo, eles mesmos redactaron un informe no que recollen as propias recomendación da Xunta dos anos 1987 e 1997, así como as ferramentas coas que se conta hoxe: número de profesionais, unidades de atención, etc. O resultado, «Recursos en saúde mental en Galicia», visualiza un déficit do 12% dos auxiliares de enfermaría, do 32% de psiquiatras, do 49% en psicoloxía clínica e enfermaría, do 68% en terapia ocupacional e do 73% en traballo social. Con esta falta de recursos humanos a vocal da organización subliña a imposibilidade de prestar un servizo digno.

A carga asistencial que soportan os profesionais por culpa destas carencias provoca que as pautas recomendadas para os tratamentos non se sigan correctamente e que os prazos sexan en moitos casos insoportables para os pacientes. Cando Sabela atravesou unha segunda depresión, a máis forte segundo describe, xa non acudiu ao seu médico de cabeceira pola urxencia que tiña.

 «Sabes que poden pasar dous meses ata que te tratan, e mentres danche unhas pastillas, que igual nin che sentan ben, pero non o saben; meus pais estaban moi preocupados e leváronme directamente a un psicólogo de pago». Diso hai oito anos. En xuño de 2018 8094 galegos estaban á espera da primeira cita nos servizos de psiquiatría do Sergas.

O detonante da segunda depresión de Sabela foi a separación da súa parella pero, como indica o psiquiatra Cipriano Luís Jiménez, non sempre existe unha circunstancia ambiental: «Hai unha depresión que podemos chamar de tipo endóxeno, na que o metabolismo pode influír como factor para que se produza un estado depresivo; tamén sabemos que toda unha serie de circunstancias reactivas poden intervir, e nese caso sempre son máis tratables dende o punto de vista da terapia que de tratamentos químicos».

A Axencia Española do Medicamento sinala que o consumo de ansiolíticos aumentou entre 2000 e 2013 un 57,4% e no caso dos antidepresivos un 200%. Os expertos, que cualifican este incremento de «excepcional», apuntan que á subida dos casos diagnosticados se engaden outros factores como a falta de prevención e de tempo para as terapias. Cerqueiro insiste na importancia de traballar dende a atención primaria para reducir os tratamentos farmacolóxicos e tamén a cronicidade da enfermidade, porque «un bo traballo a tempo reduce as patoloxías e as consecuencias na calidade de vida» e recorda que isto tamén repercute na carga económica que supón para o Estado.

Sabela tivo que medicarse, non só pola depresión, senón porque a tensión mental á que estaba sometida traspasouse ao seu corpo e acabou empeorando unha enfermidade crónica que padece. «Estaba triste, pero sobre todo moi enfadada, e esas sensacións fixeron que me doese continuamente o lombo», describe. Pero o que lle resultou máis medicinal foi a terapia, por iso defende a necesidade de contar con este recurso na sanidade pública.

 «Igual que se che doe algo vas ao médico de cabeceira, se cando estás angustiado podes acudir rápido a unha sesión estou segura de que moitas destas cousas non acabarían en depresión». Agora atópase novamente esperando unha cita médica na sanidade pública, neste caso para un familiar que sofre ataques de ansiedade. Ata dentro de mes e medio non será avaliado. «Mentres, pastillas», anota.

Jiménez coincide en que só co feito de verbalizar os sentimentos negativos nun entorno que acubille á persoa xa se aforraría moito sufrimento. Se ben matiza que a familia non pode exercer de psicóloga, subliña que si cumpre cunha función de apoio moi relevante e en moitos casos debe ser quen anime o enfermo a acudir a un profesional. Pola contra, explica que na actualidade a actitude máis común cando se coñecen «as debilidades» dun ser querido é evitar o tema. «Hai unha especie de complicidade co entorno que fai que se peche calquera tipo de comunicación, o que é un mecanismo psicolóxico moi curioso», describe.

O psiquiatra lamenta que vivamos nunha sociedade reticente a expresar emocións como a tristeza, pois provoca que a saúde mental sexa «un tabú». Isto non está presente noutros países, coma nos americanos ou os de Centroeuropa, que comparten a asistencia e a terapia «como se fora algo que están facendo con valor positivo», apunta. Adoptar esta postura e normalizar as enfermidades mentais suporía ter unha sociedade máis san pois, como indica Cerqueiro, estes casos son «o termómetro» do benestar e a saúde dunha sociedade.

Un país de suicidas 

Detrás dun suicido non sempre hai unha enfermidade de saúde mental, pois os factores que inflúen neste acto son moitos e moi diversos, pero Jiménez sinala que un dos primeiros elementos a ter en conta na depresión é que leva consigo a ruminación de acabar coa vida. «Ás veces as persoas verbalízano, os enfermos din cousas como ‘eu non pinto nada’, o que non quere dicir que vaia suceder», advirte o psiquiatra. 

Case cada día morre unha persoa por suicido en Galicia, unha cifra que se vén mantendo nos últimos anos. Segundo o Imelga, en 2017 quitáronse a vida concretamente 324 persoas. O MGSM denuncia que non se cumpren os requisitos básicos de prevención que estipula a OMS no que é xa a principal causa de morte externa, é dicir, que non se produce por causas naturais. Galicia, xunto a Asturias, tamén ostenta aquí a maior taxa de España: 12 suicidios por cada 100.000 habitantes, catro puntos por riba da media nacional.

Para analizar os suicidios en Galicia débense ter en conta algúns factores moi significativos como o envellecemento da poboación, a súa dispersión, o clima e incluso cuestións etnográficas. Ademais dos casos en áreas urbanas, Jiménez recorda que «non cabe dúbida de que a Galicia rural é unha sociedade totalmente desartellada» e que este é «un elemento importantísimo» para que se poida producir un suicidio e incluso un acto de criminalidade.

 As imaxes que propician algunhas zonas son de outrora: «Hai centos, por non dicir miles, de parroquias que están nunha situación tráxica; entras alí e non ves a ninguén, de vez en cando aparece unha persoa de oitenta e moitos anos, como unha especia de superviventes, cunha ou dúas vacas». Este illamento social provoca que moitas persoas queden «descolgadas» do sistema e, en consecuencia, esquecidas por este.

Aínda que a depresión se ceba maioritariamente coas mulleres, son os homes os que cometen máis actos de suicidio. Elas sofren máis cargas no día a día, polo machismo que as asoballa coa organización da casa, o coidado dos familiares e a subordinación no traballo. Iso provoca, á súa vez e segundo o psiquiatra, que teñan máis «defensas» á hora de afrontar as desgrazas ou a soidade e así logran fuxir dunha situación extrema como rematar coa vida. 

En cambio, o home está falto desa axilidade emocional, pois a sociedade imponlles o mantemento dunha imaxe de fortaleza. Por este motivo, ocultan o seu malestar e a depresión moitas veces só se manifesta nun enfado perpetuo que se interpreta como un mal carácter. Acaban optando por quitarse a vida en lugar de pedir axuda."                     (Andrea Nogueira, Luzes, 29/06/20)